قانون، شرع و عرف درباره جهیزیه چه می‌گویند؟

جهاز، جهیز و جهیزیه واژگانی هم خانواده هستند که ریشه در زبان عربی دارند، عمده‌ترین معنی آنها که موضوع گفتار ما نیز هست عبارتست از: اسباب، اثاثیه و لوازمی که عروس با خود به خانه داماد می‌برد.

جهیزیه در واقع لوازم و وسایل مورد نیاز برای شروع یک زندگی است که خرید و تهیه آن تابع رسوم و شرایط حاکم بر هر منطقه است. در بعضی از نواحی ایران، عروس خرید تمام جهیزیه را عهده‌دار می‌شود، در برخی مناطق دیگر داماد خرید بخشی از اقلام سنگین را متکفل می‌گردد، در جاهای دیگر هم عروس و داماد توافق می‌کنند که هر کدام بخشی از لوازم را برای شروع زندگی فراهم نمایند.

اهمیت و نقش جهیزیه در زندگی مشترک

زمانی که یک زوج تصمیم می‌گیرند که با هم ازدواج کنند و زندگی مشترک‌شان را زیر یک سقف شروع کنند، علاوه بر هزینه‌های متنوع عروسی در مراحل مختلف و تهیه یک خانه مناسب برای آغاز زندگی، خرید و تهیه اسباب و لوازم خانه نیز دغدغه‌ای است که با آن مواجه می‌شوند. هزینه و چگونگی خرید لوازم از یک سو و انتخاب محصولاتی کیفی که عمری طولانی داشته باشند، از طرف دیگر چالشی‌هایی است که زن و شوهر در ابتدای زندگی با آن مواجه‌اند و باید راه حلی برایش بیابند.

بهتر است از همان ابتدای آشنایی، خواستگاری و بله برون، خانواده‌های دو طرف با نگاهی منطقی و سهل‌گیرانه و با در نظر گرفتن نسبی آداب، رسوم، فرهنگ حاکم بر محل سکونت و فامیلی، تهیه و خرید لوازم مورد نیاز زندگی مشترک را با یکدیگر تقسیم کنند تا بار هزینه‌ها بر دوش یک خانواده سنگینی نکند.

متاسفانه امروزه تجمل‌گرایی و تهیه لوازم زندگی فاخر و به اصطلاح لاکچری در میان طیفی از خانواده‌های ایرانی باب شده که صرفاً بر اساس چشم و هم چشمی و نشان دادن خود به دیگران صورت می‌گیرد. خیلی از وسایل غیرضروری با هزینه‌ی گزاف و سرسام‌آور خریداری می‌شوند که هیچ‌گونه کارایی و مصرفی ندارند.

این دسته از لوازم بی‌مصرف، فقط با هدف نمایش به فامیل و در و همسایه در لیست جهیزیه قرار می‌گیرند که اصلاً کاری منطقی و منصفانه نیست. اگر این رسوم دست و پا گیر و سنت‌های غیرمعقول حذف یا تعدیل شوند، بسیاری از پسران و دختران مجرد از قید تجرد رها شده و زندگی مشترک‌شان را شروع می‌کنند.

وجود سنتی با عنوان خرید جهیزیه از طرف خانواده عروس، مشکلی است که ممکن است آینده‌ی بعضی از دختران را به مخاطره بیندازد. چه بسا بسیاری از دختران به دلیل ناتوانی در خرید لوازم زندگی و نگرانی از تامین آنها، قید ازدواج را بزنند و مجرد باقی بمانند، در حالی که با قدری مسامحه، گذشت و تقسیم تهیه اقلام جهیزیه بین عروس و داماد می‌توان شرایط و زمینه تحقق خیلی از وصلت‌ها را فراهم کرد.

نگاهی به جهیزیه از زاویه‌‌ای دیگر

از یک منظر باید جهیزیه را جزء لوازم زندگی محسوب کرد که تهیه آن به عهده سرپرست خانواده یعنی داماد است ولی از آنجایی که زوج برای برگزاری آیین عروسی از ابتدا تا انتها هزینه‌های زیادی را متحمل می‌شود، منصفانه نیست که خرید وسایل زندگی هم بر عهده او باشد. بهترین شیوه برای سامان دادن زندگی یک زوج جوان، این است که هر دو خانواده برای تامین هزینه‌های ازدواج و تهیه جهیزیه فرزندانشان آستین همت را بالا بزنند و با مشارکت کار را به سرانجام برسانند.

نگاه قانون به مقوله‌ی جهیزیه

از دیدگاه قانون، جهیزیه حقوق مادی زن محسوب می‌گردد که هر زمانی اراده کند، می‌تواند آن را از همسرش طلب نماید. در ایران بر اساس عرف، جهیزیه به رسم امانت در اختیار زوج قرار می‌گیرد که فقط از منافع آن بهره ببرد. طبق قانون مدنی تهیه نفقه بر عهده‌ی مرد است و بر اساس همان قانون که به تعریف نفقه نیز پرداخته است، تهیه جهیزیه از نظر قانون به عهده مرد گذاشته شده است.

بنابراین لوازمی که تحت عنوان جهیزیه توسط عروس به خانه داماد آورده می‌شود، در حکم عاریه است و هر موقع بخواهد، می‌تواند آنها را پس بگیرد. زوج تا زمانی که از وسایل، درست استفاده نماید و باعث ایجاد صدمه نشود، مجاز به بهره‌مندی از جهیزیه است.

جهیزیه از منظر شرع

شرع نیز جهیزیه و لوازم خانگی را جزء نفقه محسوب می‌کند و تهیه آن را از وظایف مرد بر می‌شمارد. برابر شرع مقدس اسلام شوهر در مقابل همسرش دو تکلیف مالی دارد:

• مهریه که میزان آن در حین عقد و یا توافق زوجین تعیین می‌شود.
• نفقه که یک حق و دین مالی است که زن می‌تواند آن را مطالبه نماید.

نفقه یک حکم تکلیفی است که با وجود استطاعت مالی زوجه هم از گردن زوج ساقط نمی‌شود، لهذا فقه تامین وسایل زندگی را از ابتدای تشکیل خانواده بر عهده‌ی شوهر گذاشته است. ناگفته نماند که شرع توصیه کرده در صورتی که مرد قادر به خرید لوازم زندگی نباشد، همسرش باید به حداقل امکانات شوهر قناعت نماید.

نظر عرف در مورد جهیزیه

بحث تهیه جهیزیه از دیدگاه عرف از مقولاتی است که در هر منطقه و در میان قومیت‌های مختلف، تابع آداب، سنن و فرهنگ خاص آن دیار است که طرفین بر سر آن به توافق می‌رسند. در بیشتر مناطق ایران به ویژه شهرهای بزرگ تهیه جهیزیه بر عهده‌ی خانواده عروس است، گرچه این امکان وجود دارد که بر اساس توافق، خرید چند قلم از لوازم به داماد واگذار شود. با این حال برخی از اقوام به عرف و سنت خود در این زمینه پای بند هستند.

منظور از فهرست کردن اقلام جهیزیه چیست؟

فهرست کردن اقلام جهیزیه یا تهیه سیاهه از آنها، از قدیم به عنوان یک سنت در کشورمان رایج بوده است که نسخ خطی و قدیمی آن در دسترس است. در این سیاهه فهرست کاملی از لوازم با جزئیات ثبت که پس از ورود وسایل به خانه داماد و استقرار آنها در منزلش از وی امضا اخذ می‌شود. گرچه امضای شهود ذیل فهرست خیلی ضروری نیست، ولی وجود امضای چند نفر شهود امین در فهرست، خالی از لطف نیست.

استرداد جهیزیه چگونه صورت می‌گیرد؟

استرداد و بردن جهیزیه آسان است و مانع و مشکل خاصی در این خصوص وجود ندارد. کافی است زن دادخواست استرداد جهیزیه خود را به استناد سیاهه موجود، به دادگاه خانواده یا شورای حل اختلاف تقدیم نماید. البته وسایلی که به توسط مرد خریداری شده در فهرست اقلام استردادی قرار نمی‌گیرند.

گاهی ممکن است طلاهای عروس با قید جزئیات در فهرست جهیزیه ثبت شده باشند، این جواهرات بر خلاف جهیزیه که اموال و وسایلی برای زندگی مشترکند، متعلق به زوجه بوده، در تصرف وی هستند و جزء جهیزیه نمی‌باشند.